Nhiều rào cản mới 

Bao trùm trên hết, theo TS. Nguyễn Đình Cung, Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương, là xu hướng can thiệp vào thị trường của Nhà nước nhằm kiểm soát nền kinh tế nổi lên trong vài năm trở lại đây. Mật độ can thiệp ngày càng dày đặc, rộng khắp với việc đưa hàng loạt mặt hàng, lĩnh vực vào diện bị kiểm soát giá như sữa, thuốc, lương thực, thực phẩm, thức ăn gia súc, xi măng, vàng... Trong bối cảnh như vậy, quá trình tự do hóa thị trường nói chung và quyền tự do kinh doanh nói riêng tất yếu cũng phải bị ảnh hưởng.

Bà Phạm Chi Lan, chuyên viên kinh tế, cũng cho rằng so với thời kỳ Luật Doanh nghiệp 1999 và Luật Doanh nghiệp 2005 mới ra đời thì những năm gần đây “tinh thần Luật Doanh nghiệp” có vẻ đang chùn xuống. Người ta không còn cảm nhận được không khí cải cách, đổi mới vì một môi trường thuận lợi cho kinh doanh như ngày trước. “Số lượng doanh nghiệp đăng ký thành lập vẫn tiếp tục tăng, kể cả sáu tháng đầu năm nay nhưng con số đó vẫn không thể bù đắp nổi một thực tế đáng lo ngại hiện nay”.

Theo bà Lan, nếu như trước đây hầu hết các bộ ngành, địa phương đều sẵn sàng cải cách để tạo lập môi trường đầu tư kinh doanh theo hướng thông thoáng thì bây giờ những tiếng nói như thế đang trở nên ít đi. Trong khi đó, nhiều rào cản kinh doanh mới lại được âm thầm dựng lên thông qua việc áp dụng các biện pháp hành chính, các điều kiện kinh doanh, các giấy phép con...  Một ví dụ minh chứng là năm 2001, có hơn 150 giấy phép con đã từng được bãi bỏ. Tuy nhiên, thời gian gần đây hàng loạt giấy phép con vẫn tiếp tục ra đời bất chấp một số lượng nhất định thủ tục hành chính được cắt giảm theo Đề án 30 của Chính phủ. 

Theo TS. Nguyễn Quốc Vinh, Công ty Luật Tilleke & Gibbins, để tránh làm tổn thương đến quyền tự do kinh doanh, pháp luật của nhiều quốc gia chỉ cho phép đặt ra điều kiện kinh doanh trong trường hợp nhằm bảo vệ lợi ích công cộng. Còn ở ta thì có lúc mục đích là để dễ quản lý, có lúc lại mù mờ, không rõ nhằm bảo vệ ai. Rút cuộc doanh nghiệp phải gánh chịu thiệt hại.

Hàng loạt quy định gây nên những ách tắc không đáng có vừa qua như quy định về vốn điều lệ; chào bán cổ phần riêng lẻ... là những ví dụ cụ thể. Ngoài ra, trong thực tế doanh nghiệp còn bị áp đặt bởi những điều kiện, rào cản thiếu minh bạch do các cơ quan cấp phép hoặc các bộ, ngành tự đặt ra.

Ví dụ gần đây nhất là việc một số cơ quan đăng ký kinh doanh địa phương yêu cầu phải thực hiện thủ tục đầu tư khi thay đổi nội dung đăng ký kinh doanh đối với doanh nghiệp có “yếu tố nước ngoài” hoặc Bộ Kế hoạch và Đầu tư yêu cầu ghi và mã hóa ngành, nghề theo danh mục ngành, nghề cấp bốn khi thay đổi nội dung đăng ký kinh doanh.

Ông Trần Hữu Huỳnh, Trưởng ban pháp chế kiêm Phó tổng thư ký VCCI, cũng thừa nhận trong quá trình xây dựng các điều kiện kinh doanh, hầu hết các cơ quan soạn thảo vẫn chưa thực hiện tốt việc đánh giá tác động pháp luật; việc giải trình mục tiêu bảo vệ lợi ích công cộng vẫn còn quá “trừu tượng”, “chung chung”. Đặc biệt, theo ông, vẫn chưa xây dựng được một bộ máy công chức thân thiện để có thể thực thi Luật Doanh nghiệp một cách hiệu quả hơn.

Chồng lấn

Sự chồng lấn của một số luật chuyên ngành với Luật Doanh nghiệp, theo luật gia Cao Bá Khoát, Giám đốc Công ty Tư vấn KAC, cũng đang gây ra nhiều hệ quả làm tổn hại đến quyền tự do kinh doanh của doanh nghiệp. Theo ông, chức năng của Luật Doanh nghiệp là để khai sinh và tổ chức bộ máy hoạt động của doanh nghiệp. Thế nhưng, nhiều văn bản luật lại tìm cách lấn sân sang chức năng ấy của Luật Doanh nghiệp, tạo nên những thủ tục hết sức phức tạp, lòng vòng trong đầu tư kinh doanh.

Ví dụ, Luật Đầu tư quy định: giấy chứng nhận đầu tư đồng thời là giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh. Hoặc theo luật về kinh doanh bảo hiểm, Bộ Tài chính cấp giấy phép thành lập và hoạt động cho doanh nghiệp bảo hiểm nước ngoài, Luật Người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng thì trao quyền cho Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội cấp giấy phép đối với hoạt động dịch vụ xuất khẩu lao động; Luật Chứng khoán thì Ủy ban Chứng khoán cấp phép thành lập và hoạt động đối với công ty chứng khoán, công ty quản lý quỹ, công ty đầu tư chứng khoán...

“Một doanh nghiệp chỉ được “đẻ” và khai sinh một lần bằng giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh. Nay lại cấp thêm giấy giấy chứng nhận đầu tư đồng thời là giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh nữa nghĩa là sao?”. Ông Khoát gọi đây là hiện tượng “gặm nhấm” Luật Doanh nghiệp bởi các văn bản luật chuyên ngành. Tình trạng gặm nhấm này không những làm cho thành quả của Luật Doanh nghiệp mai một dần mà còn tạo ra những cơ chế quyền lực xin - cho rất tai hại.

Theo luật gia Khoát, bộ luật gây ra sự chồng lấn nhiều nhất là Luật Đầu tư nên sớm được bãi bỏ. “Lúc này, chỉ còn lại một vấn đề là cam kết với WTO thì chúng ta cứ theo lộ trình mà thực hiện. Nếu mở cửa thì ta cho “đẻ” theo Luật Doanh nghiệp, còn chưa mở thì thôi, không được “đẻ”. Việc gì cứ bắt doanh nghiệp phải làm thủ tục đầu tư một cách khổ sở, dấm dúi như vậy?!”, ông Khoát đề nghị.

Mặt khác, khi hợp nhất các luật thành Luật Doanh nghiệp chung là nhằm tạo một sân chơi thống nhất, bình đẳng giữa các thành phần kinh tế. Thế nhưng, trên thực tế do sự chồng lấn của Luật Đầu tư mục tiêu này đã không đạt được. Sự phân biệt giữa doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài vẫn còn rất lớn.

Và ngay cả giữa các doanh nghiệp trong nước, theo chuyên gia Phạm Chi Lan, cũng có những khoảng cách đáng báo động. Đó là việc nổi lên các nhóm lợi ích từ các tập đoàn kinh tế nhà nước và một số tập đoàn kinh tế tư nhân. “Những nhóm lợi ích này tìm cách bắt tay với những người có quyền có chức để thiết kế chính sách sao cho có lợi cho họ. Cạnh tranh trên thị trường vì thế càng trở nên bất bình đẳng trầm trọng”, bà Lan phát biểu.