Mỗi nơi sinh mỗi kiểu

Cách đây đúng một tháng, Quốc hội khóa XII thông qua cho tập đoàn Dầu khí (PVN) dùng 3.500 tỉ đồng tiền ngân sách để đầu tư cho các dự án trọng điểm và mở rộng sản xuất. Điều đáng nói là quyết định thông qua của Quốc hội được thực hiện sau khi hơn một nửa số đại biểu không đồng tình về khoản chi, theo kết quả một cuộc thăm dò ý kiến trước đó của Ủy ban Thường vụ Quốc hội.

Một trong số những lý do không đồng tình là vì, theo báo cáo của Chính phủ, PVN dùng gần 12.000 tỉ trong tổng số 34.515 tỉ đồng tiền lãi từ dầu, khí để lại cho PVN trong giai đoạn 2006-2010 để cấp vốn đầu tư trực tiếp cho Tổng công ty Thăm dò và Khai thác dầu khí (PVEP). Từ năm 2009, Kiểm toán Nhà nước đã khẳng định việc cấp vốn như vậy là không phù hợp với quy định của Chính phủ về quy chế quản lý tài chính của công ty mẹ - PVN.

Chuyện thành lập công ty con thế nào, rót vốn cho các công ty con ra sao ở các tập đoàn, doanh nghiệp lớn nói chung (trừ doanh nghiệp niêm yết) ít công khai, ngoại trừ trường hợp của PVEP được biết đến vì PVN phải giải trình việc dùng số tiền rất lớn từ ngân sách cấp cho. Nhờ vậy, kiểm toán phát hiện là không đúng quy định. Cũng nhờ kiểm toán, người ta mới biết được các sai phạm tại Công ty Cho thuê tài chính II (ALC II), một thành viên hạch toán độc lập của Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (Agribank). “Con đẻ” này được Agribank cấp hạn mức vay vốn tới gần 4.000 tỉ trong năm 2009, khi đang nợ ngân hàng khoảng 2.500 tỉ.

Các trường hợp nêu trên là công ty con được công ty mẹ nuông chiều hết mức, bất chấp các quy định về quản lý tài chính. Còn trường hợp khác là có sinh nhưng không dưỡng. Việc thành lập ồ ạt các công ty con ở Vinashin năm 2007 là ví dụ. Với việc mỗi ngày có một công ty ra đời vào thời điểm đó, Vinashin chủ yếu đẻ ra loại hình công ty con, công ty liên doanh, liên kết qua hình thức góp vốn bằng thương hiệu.

Cuối năm 2009, trong một cuộc họp của Chính phủ với Vinashin và tất cả các bộ, ngành liên quan về tình hình tài chính tập đoàn này, Chính phủ đã yêu cầu Bộ Tài chính phải xem xét và đề ra quy chế rõ ràng cho việc góp vốn bằng giá trị thương hiệu ở các tập đoàn, tổng công ty, đặc biệt là Vinashin. Nhưng kể từ khi Vinashin có hơn 200 công ty con và công ty lớn nhỏ các loại đến khi tiến đến chỗ phá sản, phải tái cơ cấu còn lại 42 công ty, thì yêu cầu của Chính phủ với Bộ Tài chính vẫn chưa được thực hiện. Đến nay, Bộ Tài chính vẫn đang lấy ý kiến dự thảo thông tư hướng dẫn việc góp vốn và nhận góp vốn bằng giá trị quyền sử dụng nhãn hiệu.

Mới đây, việc PVN công bố quy chế sử dụng nhãn hiệu, hay nói khác đi là PVN thu phí sử dụng thương hiệu đối với 147 công ty sử dụng nhãn hiệu của tập đoàn dưới các hình thức khác nhau cũng cho thấy phần nào sự sinh sôi nảy nở của các dạng công ty con, cháu, chắt của tập đoàn này.

Sức mạnh doanh nghiệp không phải là bài toán cộng

Chuyện sinh, đẻ ồ ạt các công ty con không phải là chuyện của riêng các DNNN. Bản thân nhiều công ty, tập đoàn ngoài quốc doanh cũng say sưa với cách thức mở rộng quản trị theo kiểu này. Thành công có, thất bại cũng nhiều. Tuy nhiên, nếu theo quy luật đào thải của thị trường thì không nói làm gì. Đằng này, Báo cáo đánh giá cạnh tranh trong 10 lĩnh vực thiết yếu của nền kinh tế do Cục Quản lý cạnh tranh (Bộ Công Thương) thực hiện năm 2010 cho thấy, trong ngành thép, nhiều công ty nhỏ, lạc hậu là công ty con của nhiều tập đoàn, tổng công ty vẫn không rút lui khỏi thị trường được: “Chi phí cơ hội cho việc rút lui là rất lớn”. Các chi phí được thống kê bao gồm khó bán lại tài sản, dây chuyền do tính đặc dụng ngành nghề, chi phí trả lương, thất nghiệp, rủi ro nợ nần… không gánh được khiến nhiều công ty vẫn tiếp tục tồn tại, mặc dù thua lỗ.

Hoặc mới đây, báo cáo sau kiểm toán 2010 của nhiều doanh nghiệp niêm yết đã phải điều chỉnh hàng trăm tỉ đồng do hạch toán doanh thu, lợi nhuận từ các công ty con, công ty liên kết không chính xác.

Theo Tiến sĩ Đặng Văn Thanh, Chủ tịch Hội Kế toán - Kiểm toán (VAA), để được xem là những tập đoàn kinh tế mạnh, cả Nhà nước lẫn tư nhân, nên xét về năng lực quản trị doanh nghiệp, về hiệu quả kinh doanh vốn, thay vì xét về tốc độ phát triển doanh nghiệp.

Ông Thanh cho rằng chỉ có con đường công khai, minh bạch qua niêm yết trên thị trường chứng khoán thì xã hội mới biết được doanh nghiệp hoạt động ra sao, quản trị thế nào và việc mở rộng kinh doanh, thành lập các công ty con có hiệu quả hay không.

Một chuyên gia kinh tế khác cho rằng: việc niêm yết trên thị trường muốn đạt được thành công hơn hiện tại thì phải tăng tiêu chuẩn niêm yết tại các sàn thay vì biện pháp tăng cung hàng hóa. Nếu không, nhiều doanh nghiệp niêm yết “vươn tay” ra nhiều công ty con không khác nào một hình thức pha loãng giá trị cổ phiếu, giá trị thương hiệu trong mắt nhà đầu tư.

Còn Tiến sĩ Nguyễn Đình Cung, Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương, nói trên Vietnamnet rằng việc Quốc hội quyết định đầu tư cụ thể số tiền cho tập đoàn như trường hợp PVN là không cần thiết. Nếu đúng ra, để đạt được hiệu quả giám sát cao, Quốc hội chỉ xem xét hiệu quả quản trị doanh nghiệp của PVN qua Chính phủ, qua việc sử dụng đồng vốn mà Chính phủ cấp ra sao. Nếu cấp vốn cho các công ty con sai quy định như ở PVN và ALC II thì đồng vốn đó phải được thu lại hoặc quy trách nhiệm rõ ràng mới đúng.